Ε Ν Β Ε Ρ ΧΟΤΖΑ: Το φλερτ του Χρουτσώφ με τον Τίτο και η συμφιλίωση του με τον τιτοϊκό ρεβιζιονισμό

Δημοσιεύτηκε σε 5 συνέχειες στη «Φωνή της Αλήθειας», αρ.φυλ. 33 (1-15/4/1995) -37 (1-15/7/1995)

Αναδημοσιεύουμε σε συνέχειες το κείμενο αυτό του σ. Ενβέρ Χότζα για να γίνει γνωστό, ιδιαίτερα στους νεότερους, ότι η αντεπαναστατική γραμμή του Χρουτσώφ είχε εκδηλωθεί πριν το 20ο Συνέδριο στις προσπάθειες προσέγγισης και τελικά συμφιλίωσης με τον τιτοϊκό ρεβιζιονισμό

Το Κόμμα μας και η ηγεσία του ανησυχούσαν για όλα όσα συνέβαιναν στη Σοβιετική Ένωση ύστερα από το Θάνατο του Στάλιν. Ασφαλώς εκείνη την περίοδο, ιδιαίτερα πριν από το 20ο Συνέδριο, οι υποψίες μας βασίζονταν σε ιδιαίτερα στοιχεία, που οι σοβιετικοί ηγέτες τα συγκάλυπταν με ποτάμια δημαγωγίες. Όπως και να είναι όμως οι στάσεις τους στις συναντήσεις με μας, οι ενέργειες τους στο εσωτερικό και το εξωτερικό τραβούσαν την προσοχή μας. Ιδιαίτερα ανάρμοστο ήταν το φλερτ του Χρουστσιόφ με τον Τίτο. Εμείς, από μέρους μας, συνεχίζαμε να καταπολεμούμε με τη μεγαλύτερη σφοδρότητα το γιουγκοσλάβικο τιτοϊκό ρεβιζιονισμό κα υπερασπίζαμε τη σωστή μαρξιστική-λενινιστική στάση του Στάλιν κα του Ινφορμπυρό προς τους γιουγκοσλάβους ρεβιζιονιστές ηγέτες. Αυτό το κάνομε όχι μόνο όσο ζούσε ο Στάλιν, αλλά κα κατά τη μεταβατική περίοδο που πέρασε η Σοβιετική Ένωση μετά το θάνατο του Στάλιν, και όταν πέτυχε το πραξικόπημα του Χρουστσιόφ και όταν αυτός έκανε το νόμο, και όταν ανατράπηκε. Και τη στάση αυτή θα τηρούμε πάντα προς το γιουγκοσλάβικο ρεβιζιονισμό μέχρι την πλέρια ιδεολογική κα πολιτική συντριβή του.

Εμείς παρακολουθούσαμε με μεγάλη επαγρύπνηση κα προσοχή κάθε ενέργεια του Χρουστσιόφ. Από τη μια μεριά, παρατηρούσαμε ότι στη γενικότητα δε γίνονταν λόγος κατά του Στάλιν, αλλά γίνονταν λόγος για την ενότητα του σοσιαλιστικού στρατοπέδου μ' επικεφαλής τη Σοβιετική Ένωση, ο Χρουστσιόφ μιλούσε με "βόμβες" ενάντια στον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό, έκανε και καμιά έμμεση κριτική ενάντια στον τιτοϊσμό, ενώ από την άλλη έσειε σ' αυτούς την άσπρη σημαία του συμβιβασμού κα της υποταγής. Στην κατάσταση αυτή εμείς ακολουθούσαμε το δρόμο φιλίας με τη Σοβιετική Ένωση παλεύαμε να διαφυλάξουμε κα να δυναμώσουμε αυτή τη φιλία κα αυτό για μας δεν ήταν ταχτική, αλλά ζήτημα αρχών. Μολαταύτα δεν αφήναμε αναπάντητες τις εσφαλμένες ενέργειες κα τις παρεκκλίσεις γραμμής, όταν εκδηλώνονταν.

Για μας η πάλη ενάντια στον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό κα στο γιουγκοσλάβικο τιτοϊσμό ήταν η Λυδία λίθος για την εκτίμηση από μαρξιστική σκοπιά της στάσης του Χρου­στσιόφ κα των χρουστσοφικών. Στην πραγματικότητα ο Χρουστσιόφ φλυαρούσε ενάντια στον καπιταλισμό και τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό, αλλά σε μας δεν άρεσαν εκείνες οι τρεις ή πέντε καθημερινές συναντήσεις και δεξιώσεις με κάδε είδους αμερικανούς γερουσιαστές, δισεκατομμυριούχους κα επιχειρηματίες. Ο Χρουστσιόφ είχε γίνει ένας κλόουν, που έδινε παραστάσεις όλη την ημέρα και καθημερινά, μειώνοντας την αξιοπρέπεια της Σοβιετικής Ένωσης.

"Τον εξωτερικό εχθρό - ξελαρυγγίζονταν ο Χρουστσιόφ στους λόγους του από το πρωί και μέχρι αργά τη νύχτα - τον έχουμε κάτω από τα πόδια, τον κάναμε ζάφτι, μπορούμε να τον κάνουμε στάχτη με ατομικές βόμβες" Η ταχτική του ήταν, να δημιουργούνταν ευφορία στο εσωτερικό, να αύξανε το γόητρο της κλίκας του στις χώρες της λαϊκής δημοκρατίας και, ανεξάρτητα από τα "πομπώδικα λόγια" να αφήνονταν στους α­μερικάνους και στην παγκόσμια αντίδραση να εννοήσουν ότι "Εμείς δεν είμαστε πια υπέρ της παγκόσμιας προλεταριακής επανάστασης, επιθυμούμε να συνεργαστούμε στενά με σας, έχουμε την ανάγκη σας κα πρέπει να κατανοήσετε ότι αλλάζομε χρώμα, κάνουμε μεγάλη στροφή. Σ' αυτή τη στροφή θα έχουμε δυσχέρειες, γι’ αυτό με τον ένα ή τον άλλο τρόπο πρέπει να μας βοηθήσετε".

Το γιουγκοσλαβικό ζήτημα, που για μας ήταν ξεκάθαρο κα γι' αυτό δε σαλεύαμε από τη στάση μας, για τους χρουστσιοφικούς είχε διακυμάνσεις, πλημμυρίδες κα αμπώτιδες. Οι χρουστσιοφικοί εκεί βρίζονταν, εκεί συμφωνούσαν με τους γιουγκοσλάβους ηγέτες.

Όταν βρίζονταν με τους τιτοϊκούς, οι σοβιετικοί ρεβιζιονιστές έδιναν δίκιο σε μας, όταν συμφιλιώνονταν μ' αυτούς, προσπαθούσαν να μαλακώσουμε κι εμείς τη στάση μας έναντι των τιτοϊκών ρεβιζιονιστών.

Ο Χρουστσιόφ είχε καρφώσει το βλέμμα του στη γιουγκοσλάβικη ηγεσία και ήθελε με κάθε θυσία, αν όχι να την υποτάξει, να την εντάξει σης γραμμές του. Ασφαλώς στο πρόσωπο του Τίτο αναζητούσε ταυτόχρονα κα τον ιδεολογικό σύμμαχο κα τον ηγέτη που θα τον κρατούσε κάτω από την αμασχάλη σαν "μεγάλος αδερφός" που ήταν. Με άλλα λόγια για το Χρουστσιόφ ο Τίτο ήταν πολύ αγαπητός, γιατί πρώτος αυτός επιτέθηκε ενάντια στο Στάλιν και απέρριψε το μαρξισμό-λενινισμό. Σ' αυτή την κατεύθυνση συνταυτίζονταν πλέρια, αλλά ενώ ο ηγέτης του Βελιγραδίου ενεργούσε χωρίς προσωπείο, ο Χρουστσιόφ ήθελε να τηρεί το προσωπείο. Στο διεθνή στίβο ο Τίτο είχε γίνει ο προσφιλής "κομμουνιστής" του αμερικανικού ιμπεριαλισμού και του παγκόσμιου καπιταλισμού, οι οποία τον χόρταιναν με βοήθειες και πιστώσεις, ώστε να επιτίθεται ενάντια στο σοβιετικό κράτος και καθεστώς και να ξεπουλάει τη Γιουγκοσλαβία στα ξένα κεφάλαια.

Ο Χρουστσιόφ ήθελε να μανουβράρει με τον Τίτο σ' όφελος του, ώστε να μετριάσει λιγάκι τον τόνο ενάντια στο σοβιετικό καθεστώς και να ελαττώσει τη μεγάλη όρεξη, που έδειχνε ο αμερικάνος πράχτορας του Βελιγραδίου για την υπονόμευση της σοβιετικής επιρροής στις χώρες της λαϊκής δημοκρατίας, να διαδοθεί στη Γιουγκοσλαβία η επίδραση των χρουστσιοφικών ρεβιζιονιστικών απόψεων και να ανασχεθεί ο άμεσος προσανατολισμός της ηγεσίας του Βελιγραδίου προς το δυτικό τρόπο ζωής, προς τα αμερικάνικα κεφάλαια.

Ο Τίτο, από μέρους του, από καιρό ονειρεύονταν να μετατεθεί το κέντρο διεύθυνσης του τάχα κομμουνισμού από τη Μόσχα στο

Βελιγράδι, το Βελιγράδι να αντικαταστήσει τη Μόσχα στην Ανατολική κα Νοτιανατολική Ευρώπη. Το σχέδιο του Τίτο έμεινε στάσιμο και τότε που αυτός τα χάλασε με το Στάλιν, ο οποίος ανακάλυψε και χτύπησε σκληρά το σατανικό έργο αυτού του αποστάτη. Το σχέδιο αυτό ο Τίτο το ξανάφερε στην επιφάνεια, με τη βοήθεια των αμερικάνων, τώρα που έβλεπε πως ο Νικήτα Χρουστσιόφ και η ομάδα του υπόσκαπταν το έργο του Λένιν και του Στάλιν.

Μεταξύ των δυο αυτών ηγετών του σύγχρονου ρεβιζιονισμού, του Χρουστσιόφ και του Τίτο, θα διεξάγονταν μακρά και περίπλοκη αναμέτρηση, πότε ήπια και πότε σκληρή, άλλοτε με επιθέσεις κα βρισιές και άλλοτε με χάδια κα χαμόγελα. Αλλά τόσο όταν τσακώνονταν, όσο κα όταν αγκαλιάζονταν καμιά πλευρά δεν ενεργούσε με βάση και προς το συμφέρον του μαρξισμού-λενινισμού, ανεξάρτητα από τα τάχα μαρξιστικά λόγια και συνθήματα, ανεξάρτητα από τους όρκους του Χρουστσι­όφ, ότι τάχα πάλευε να ξαναφέρει τον Τίτο στις θέσεις του μαρξισμού-λενινισμού. Στη βάση των σχέσεων τους έστεκε ο αντικομμουνισμός, από τις θέσεις του αντικομμουνισμού οι δυο αυτοί καλαντάρηδες (μοναχοί επαίτες) θα έκαναν το παν να υποτάξουν ο ένας τον άλλο ο καθένας προς το συμφέρον του.

Το Κόμμα μας παρακολουθούσε βήμα προς βήμα αυτό το προτσές με τη μεγαλύτερη επαγρύπνηση. Στην εξέλιξη αυτού του προτσές θα πείθονταν ακόμα περισσότερο ποιοί ήταν οι Χρουστσιόφ και οι χρου­στσιοφικοί, τι αντιπροσώπευαν στη Σοβιετική Ένωση και στο διεθνές κομμουνιστικό και εργατικό κίνημα.

Τον Ιούνη του 1954 πήραμε το πρώτο σινιάλο πως η σοβιετική ηγεσία άλλαξε την προηγούμενη γραμμή προς το γιουγκοσλαβικό ρεβιζιονισμό.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής μας στη Μόσχα η σοβιετική ηγεσία μας επέδωσε μακροσκελή επιστολή, υπογραμμένη από το Χρουστσιόφ, απευθυνόμενη προς τις κεντρικές επιτροπές των αδερφών κομμάτων, μέσω της οποίας μας πληροφορούσε σχετικά με τα συμπεράσματα στα οποία είχε καταλήξει η σοβιετική ηγεσία για το γιουγκοσλαβικό ζήτημα. Παρόλο που η επιστολή έφερε την ημερομηνία 4 του Ιούνη και εμείς βρισκόμασταν από μέρες στη Μόσχα, μάλιστα στις 6 Ιούνη είχαμε κα επίσημες συνομιλίες με τους κυριότερους σοβιετικούς ηγέτες, το πολύ σημαντικό πρόβλημα που έγειραν σ' αυτή την επιστολή ούτε καν μας το ανάφεραν. Όπως φαίνεται ο Χρουστσιόφ, που γνώριζε καλά την αποφασιστική κα αταλάντευτη στάση μας έναντι των προδοτών του Βελιγραδίου, ήθελε να ενεργήσει απέναντι μας με προσοχή κα βαθμιαία.

Διαστρεβλώνοντας την ιστορική αλήθεια, ο Χρουστσιόφ και συντροφία είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα, πως όλο το σφάλμα για την απόσπαση της Γιουγκοσλαβίας από το σοσιαλιστικό στρατόπεδο και για την "απομόνωση της εργατικής τάξης της Γιουγκοσλαβίας από τους κόλπους του εργατικού κινήματος" δεν το είχε άλλος παρά η "διακοπή των σχέσεων ανάμεσα στο ΚΚΓ και το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα" στα 1948. Σύμφωνα μ' αυτούς, η στάση που τηρήθηκε στα 1948 κα 1949 έναντι του γιουγκοσλάβικου κόμματος ήταν εσφαλμένη, επειδή η στάση αυτή ώθησε τάχα "τους ιθύνοντες κύκλους της Γιουγκοσλαβίας να πλησιάσουν τις ΗΠΑ και την Αγγλία” να συνάψουν την "στρατιωτικό-πολιτική συμφωνία με την Ελλάδα και με την Τουρκία" (το Βαλκανικό Σύμφωνο) 1, να κάμουν "σειρά σοβαρών υποχωρήσεων στον καπιταλισμό" να βαδίσουν "προς την παλινόρθωση του καπιταλισμού", κλπ. Κοντολογίς, σύμφωνα με το Χρουστσιόφ, επειδή το Ινφορμπυρό τήρησε αυστηρή στάση έναντι της Γιουγκοσλαβίας, η τελευταία, από πείσμα ή από κέφι, πήγε και ξεπουλήθηκε στον ιμπεριαλισμό, σαν εκείνη τη νύφη που για να σκάσει η πεθερά της πάει και κοιμάται με το μυλωνά.

Σύμφωνα με τη λογική αυτή του Χρου­στσιόφ, έπρεπε κα το Κόμμα μας Εργασίας, όταν αντιτάχθηκε στο χρουστσιοφικό ρεβιζιονισμό και έκοψε τις γέφυρες μ' αυτόν, να ξεπουλήσει τον εαυτό του κα τη χώρα στον ιμπεριαλισμό, επειδή διαφορετικά δε μπορούσε να ζήσει! Κι αυτό το ακούσαμε αργότερα από το στόμα του Χρουστσιόφ, όταν μας κατηγόρησε, πως πουλιόμασταν "για 30 αργύρια στον ιμπεριαλισμό!"

Αυτή όμως ήταν μονάχα αντιμαρξιστική και καπιταλιστική λογική. Το Κόμμα μας αντιτάθηκε ηρωικά στο χρουστσιοφικό ρεβιζιονισμό, όπως είχε αντιταχθεί προηγούμενα και στο γιουγκοσλαβικό ρεβιζιονισμό, όπως πάλευε επίσης αποφασιστικά ενάντια σε κάθε άλλη παραλλαγή του ρεβιζιονισμού, αλλά δεν ξεπουλήθηκε και ούτε θα ξεπουληθεί ποτέ στον ιμπεριαλισμό και σε κανέναν άλλο, επειδή ένα πραγματικά μαρξιστικό-λενινιστικό κόμμα, εφ’' όσον θεωρεί και σέβεται τον εαυτό του σαν τέτοιο, σ' οποιεσδήποτε συνθήκες και καταστάσεις κι αν βρεθεί, δεν επιτρέπει ποτέ ούτε να ξεπουληθεί, ούτε να αγοραστεί, αλλά ακολουθεί αποφασιστικά το δρόμο του, το δρόμο της αδιάλλαχτης πάλης ενάντια στον ιμπεριαλισμό, το ρεβιζιονισμό και την αντίδραση. Γι' αυτό, έστω και αν η γιουγκοσλάβικη ηγεσία είχε καταδικαστεί άδικα το 1949, όπως ισχυρίζονταν ο Χρουστσιόφ, τίποτε δεν επέτρεπε και δε δικαιολογούσε το πέρασμα της στην αγκαλιά του ιμπεριαλισμού. Αντίθετα, το γεγονός που αυτή δυνάμωσε ακόμα περισσότερο τις γέφυρες με τον ιμπεριαλισμό και με την παγκόσμια αντίδραση, επιβεβαιώνει με τον καλύτερο τρόπο πόσο δίκιο είχαν ο Στάλιν, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης, το Ινφορμπυρό, το Κόμμα μας και όλα τα άλλα κόμματα, όταν την ξεσκέπασαν κα την καταδίκασαν.

1. Πρόκειται για το τριμερές σύμφωνο "συνεργασίας και φιλίας" μεταξύ Γιουγκοσλαβίας, Ελλάδας κα Τουρκίας, που υπογράφθηκε το 1953. Το σύμφωνο αυτό που μεταβλήθηκε σε στρατιωτική συμφωνία τον Αύγουστο 1954, συνέδεσε τη Γιουγκοσλαβία με την Βορειοατλαντική Συμμαχία, μέλη της οποίας ήταν και είναι η Τουρκία κα η Ελλάδα.

Ο Νικήτα Χρουστσιόφ όμως, συνεπής στην απόφαση του να αποκαταστήσει τους ρεβιζιονιστές του Βελιγραδίου, κατηγορούσε στην επιστολή του το Ινφορμπυρό, φυσικά χωρίς να το κατονομάζει, ότι στα 1948 και 1949, "δεν εκμεταλλεύτηκε μέχρι τέλους όλες αυτές τις δυνατότητες... δεν έκαμε προσπάθειες για τη διευθέτηση των άλυτων ζητημάτων και των διαφωνιών", πράγμα, που σύμφωνα μ' αυτόν, "θα απότρεπε το πέρασμα της Γιουγκοσλαβίας στο εχθρικό στρατόπεδο". Στην επιστολή που μας επέδωσε ο Νικήτα Χρουστσιόφ έφτανε μέχρι του σημείου να υπογραμμίσει ανοιχτά πως "πολλά από τα ζητήματα που χρησίμευαν σαν αιτία διαφωνιών ανάμεσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης και το κομμουνιστικό κόμμα της Γιουγκοσλαβίας..., δεν αποτελούσαν σοβαρούς λόγους για συζήτηση ή και οι παρανοήσεις που είχαν προκύψει, μπορεί να είχαν διακανονιστεί. Τίποτε δε μπορούσε να ικανοποιήσει περισσότερο τον Τίτο και τη γιουγκοσλάβικη ηγεσία! Με μια μονοκονδυλιά ο Χρουστσιόφ έσβησε τα μεγάλα προβλήματα αρχών που βρίσκονταν στη βάση της πάλης ενάντια στο γιουγκοσλάβικο ρεβιζιονισμό, τα θεωρούσε "όχι σοβαρούς λόγους" και "παρανοήσεις", επομένως ζητούσε συγγνώμη από τους προδότες γιατί τάχα τους είχαν χτυπήσει για ψύλλου πήδημα!

Ποιοί όμως έφταιγαν γι’ αυτές τις "παρανοήσεις;" Ο Χρουστσιόφ στην επιστολή του δεν επιτίθονταν ονομαστικά στο Ινφορμπυρό, ούτε στο Στάλιν, ούτε στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης, ούτε στα άλλα κόμματα που είχαν ταχθεί αλληλέγγυα με τις αποφάσεις του Ινφορμπυρό το 1949, όπως φαίνεται θεωρούσε ακόμα πρόωρο να εξαπολύσει αυτές τις επιθέσεις. Τότε βρέθηκαν οι "φταίχτες" από σοβιετική πλευρά ο Μπέρια, ο οποίος, με τις ενέργειες του είχε προκαλέσει δυσαρέσκειες "δικαιολογημένες στη γιουγκοσλαβική ηγεσία", ενώ από τη γιουγκοσλαβική πλευρά - ο Τζίλας (τον οποίο στο μεταξύ είχε καταδικάσει ο Τίτο), που "έκανε ανοιχτή προπαγάνδα με λικβινταριστικές απόψεις", ήταν "δραστήριος οπαδός για τον προσανατολισμό της Γιουγκοσλαβίας προς τις δυτικές χώρες", κλπ.!

Έτσι, το πρόβλημα, σύμφωνα με το Χρουστσιόφ, παρουσιάζονταν απλούστατα στη βάση της ρήξης με τη Γιουγκοσλαβία δεν ήταν αιτία, αλλά προφάσεις, "στα χαμένα τους πέσαμε στο λαιμό, οι φταίχτες βρέθηκαν: ο Μπέρια σ' εμάς, ο Τζίλας σ' εσάς. Τώρα κι οι δυο πλευρές καταδικάσαμε αυτούς τους εχθρούς, γι’ αυτό δε μας μένει τίποτε άλλο παρά να φιληθούμε, να συμφιλιωθούμε και να λησμονήσουμε το παρελθόν".

Πολύ εύκολα έδενε και έλυε αυτά τα ζητήματα αυτός ο ακροβάτης. Εμείς, όμως οι αλβανοί κομμουνιστές, που πάνω από δέκα χρόνια παλεύαμε σκληρά με την προδοτική κλίκα του Βελιγραδίου, που δοκιμάσαμε και αντιμετωπίσαμε θαρραλέα τις προστυχιές τους, δεν ήμασταν και δε μπορούσαμε να είμαστε με κανένα τρόπο σύμφωνοι μ’ αυτή τη λύση του γιουγκοσλαβικού προβλήματος. Μα ήμασταν ακόμα στα 1954. Δεν είχε ξεσπάσει ακόμα ανοιχτώ η επίθεση ενάντια στο Στάλιν, δε λέγονταν ακόμα ανοιχτά κανένας κακός λόγος εναντίον του, ακόμα ο Χρουστσιόφ χρησιμοποιούσε πολύ ραφινάτη και μαστορικά συγκαλυμμένη δημαγωγία, ακόμα στα μάτια μας η Σοβιετική Ένωση διατηρούσε τα χρώματα της εποχής του Στάλιν, παρόλο που ξεθώριαζαν. Επί πλέον στην επιστολή αυτή, η οποία μας συγκλόνισε βαθιά, ο Χρουστσιόφ ορκίζονταν, ότι καθετί το κάνει "υπέρ του μαρξισμού-λενινισμού και του σοσιαλισμού", ότι η σοβιετική ηγεσία και τα άλλα αδερφά κόμματα, στη νέα αναθεώρηση του γιουγκοσλαβικού ζητήματος, δεν είχαν άλλο σκοπό παρά να "χαλάσουν τα σχέδια των αμερικανο-άγγλων ιμπεριαλιστών και να εκμε­ταλλευθούν όλες τις δυνατότητες για να ενισχύσουν την επιρροή τους πάνω στο γιουγκοσλαβικό λαό", "να επιδράσουν θετικά στη γιουγκοσλαβική εργατική τάξη", κλπ. Πρόσθετε επίσης ότι οι προσπάθειες της σοβιετικής πλευράς και των άλλων κομμάτων και χωρών της λαϊκής δημοκρατίας θα χρησίμευαν σα νέο βήμα για να αποδείξουν "πόσο πρόθυμοι και αποφασισμένοι είναι οι γιουγκοσλάβοι ηγέτες να ακολουθήσουν το δρόμο του σοσιαλισμού".

Όλα αυτά μας έκαναν ώστε στην απάντηση μας να είμαστε μετρημένοι και προσεκτικοί. Στη διάρκεια των ημερών, που ήμασταν στη Μόσχα, συζητήσαμε πλατιά αυτό το πρόβλημα με τον Υσνί και με τους άλλους συντρόφους της αντιπροσωπείας και τελικά δώσαμε εγγράφως την απάντηση μας στη σοβιετική ηγεσία.

Στην απάντηση αυτή εμείς, χωρίς να αντιπαραταχθούμε ανοιχτά στο Χρουστσιόφ, τονίσαμε την σταθερή στάση μας έναντι της ρεβιζιονιστικής ηγεσίας του Βελιγραδίου, εκτιμήσαμε τη σημασία των αποφάσεων του Ινφορμπυρό των ετών 1948 και 1949 ¹ και δεν επιτρέψαμε κανέναν υπαινιγμό σχετικά με την αναθεώρηση της προηγούμενης στάσης, που κρατήσαμε έναντι των παρεκκλίσεων της γραμμής της γιουγκοσλαβικής ηγεσίας.

Στην ιδέα του Χρουστσιόφ, ότι η "διακοπή των σχέσεων οδήγησε τους γιουγκοσλάβους ηγέτες στους κόλπους του ιμπεριαλισμού", στην απαντητική επιστολή μας αντιπαραθέσαμε τη θέση ότι οι ίδιοι οι γιουγκοσλάβοι ηγέτες πρόδωσαν το μαρξισμό-λενινισμό και έμπασαν το λαό και την πατρίδα τους στο δρόμο της υποδούλωσης και της υπαγόρευσης των αμερκανο-άγγλων ιμπεριαλιστών, ότι η αντιμαρξιστική γραμμή τους ήταν ο παράγοντας που έβλαψε σοβαρά τα ζωτικά συμφέροντα των λαών της Γιουγκοσλαβίας, ότι αυτοί απέσπασαν τη Γιουγκοσλαβία από τους κόλπους του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, ότι αυτοί μετέτρεψαν το γιουγκοσλάβικο κόμμα σε αστικό κόμμα και το απόσπασαν από το διεθνές κίνημα του προλεταριάτου.

Υπογραμμίζοντας αυτές τις αλήθειες, σε συνέχεια τονίσαμε πως είμαστε σύμφωνοι να γίνουν προσπάθειες από τα κομμουνιστικά κόμματα για να βοηθηθούν οι λαοί της Γιουγκοσλαβίας, να γλυτώσουν από την υποδούλωση και την εξαθλίωση, αλλά τονίσαμε άλλη μια φορά, ότι κατά τη γνώμη μας οι γιουγκοσλάβοι ηγέτες είχαν βυθιστεί βαθιά στον αντμαρξιστικό δρόμο, στο δρόμο της υποταγής στους αμερικάνους και άγγλους ιμπεριαλιστές.

Μ' αυτό λέγαμε έμμεσα στο Χρουστσιόφ, ότι δεν είμαστε σύμφωνοι με τις ελπί­δες και τις αυταπάτες, που έτρεφε ως προς τους γιουγκοσλάβους ηγέτες και ι­διαίτερα στο "σύντροφο Τίτο", όπως άρχι­σε να τον αποκαλεί. Τις σκέψεις αυτές τις εξέφρασα στο Χρουστσιόφ και κατά την άλλη συνομιλία που είχα μ' αυτόν, στις 23 του Ιούνη του 1954. Αυτός όμως προσποι­ούνταν, πως δεν πρόσεχε τη διαφορετική στάση, που είχαμε ανάμεσα μας σχετικά με το γιουγκοσλαβικό ζήτημα, ίσως δεν ή­θελε να δημιουργήσει διένεξη μ' εμάς α­πό τις πρώτες επίσημες συναντήσεις που είχαμε μ' αυτόν. Ίσως μας υποτιμούσε και δεν υπολόγιζε τις εναντιώσεις μας. Θυ­μούμαι πως ήταν σε μεγάλη ευφορία και μιλούσε με βεβαιότητα ανθρώπου που οι δουλειές του πάνε καλά. Μόλις είχε επι­στρέψει από μια αστραπιαία επίσκεψη στην Τσεχοσλοβακία (ήταν μάστορας κάθε εί­δους επίσκεψης, αστραπιαίας, ιγκόγνιτο, ε­πίσημης, φιλικής, θορυβώδικης, σιωπηρής, την ημέρα, τη νύχτα, αναγγελμένης, μη αναγγελμένης, σύντομης, μακράς, με ακο­λουθία, ολομόναχος, κλπ).

- Στην Πράγα - μου είπε - μίλησα ξανά για το γιουγκοσλάβικο πρόβλημα με εκ­προσώπους μερικών αδερφών κομμάτων που βρίσκονταν εκεί. Όλοι ήταν απόλυτα σύμφωνοι μ' εμένα και θεωρούσαν τις προθέσεις του κόμματος μας πολύ σημα­ντικές.

Έπειτα, κοιτάζοντας με κατάματα, πρόσθε­σε:

- Εμείς, οι Ούγγροι, οι Βούλγαροι, οι Ρου­μάνοι και άλλοι πραγματοποιήσαμε τελευ­ταία καλά βήματα προς την εξομάλυνση των σχέσεων με τη Γιουγκοσλαβία...

Κατάλαβα γιατί το τόνισε αυτό. Ήθελε να

μου πει: βλέπεις, όλοι εμείς είμαστε σύμ­φωνοι, γι' αυτό και σεις, οι Αλβανοί, πρέ­πει να ενωθείτε μ' εμάς. Του είπα κοντολογίς, πως η ιστορία των σχέσεων μας με το γιουγκοσλάβικο κόμ­μα και κράτος είναι πολύ μακρά, πως φταίχτης για τη διακοπή των σχέσεων ή­ταν η ίδια η γιουγκοσλάβικη ηγεσία, και, αν ακόμα οι αλβανό-γιουγκοσλάβικες δι­ακρατικές σχέσεις βρίσκονται σε χαμηλό επίπεδο, αυτό δεν εξαρτάται από μας, αλ­λά από τη στάση και τις συνεχείς αντιμαρξιστικές και σντιαλβανικές ενέργειες των ηγετών του Βελιγραδίου.

- Κανιέτσνο, κανιέτσνο! (ασφαλώς, ασφαλώς!, Ρώσικα στο πρωτότυπο) - πετάχτηκε ο Χρουστσιόφ και κατάλαβα πως δεν ήθε­λε να προχωρήσω παραπέρα στη συζήτη­ση αυτού του προβλήματος.

- Εμείς, είπε, πήραμε όλα τα μέτρα. Αύριο ο πρεσβευτής μας στη Γιουγκοσλαβία θα πάει να συναντηθεί με τον Τίτο, που βρί­σκεται στο Μπριόνι. Νομίζουμε πως υπάρ­χουν πολλές δυνατότητες να επιτευχθεί ο σκοπός. Αν δε γίνει τίποτε - κατέληξε - τό­τε έχουμε κι' άλλους τρόπους.

Έτσι άρχισε το ειδύλλιο Χρουστσιόφ-Τίτο. Τις σκέψεις ή τα "συμπεράσματα" του σχε­τικά με τη "νέα ανάλυση" του γιουγκοσλά­βικου ζητήματος, ο Χρουστσιόφ ύστερα α­πό μερικές μέρες τα παράδωσε γραπτώς στον Τίτο. Φυσικά, ο Τίτο ικανοποιήθηκε που τα πράγματα από μέρους του Χρουστσιόφ εξελίσσονταν σύμφωνα με τις προβλέψεις του, αλλά σαν παλιά αλεπού που ήταν, δε φάνηκε τόσο ελαφρόμυα­λος ώστε να ριχτεί στις αγκάλες του Χρουστσιόφ. Αντίθετα, ο Τίτο σκέφτονταν και εργάζονταν, ώστε ο Χρουστσιόφ, ό­πως έσκυψε πρώτος το κεφάλι, να έρθει επίσης πρώτος και να του ζητήσει ανοι­χτά συγνώμη στο Βελιγράδι. Τόσο περισ­σότερο που ο Τίτο είχε βυθιστεί ως το λαι­μό στο βόρβορο του ιμπεριαλισμού, ήταν δεμένος χεροπόδαρα, γι' αυτό αν θα έ­λεγε καμιά λέξη για το "σοσιαλισμό" και για το "μαρξισμό", αυτό έπρεπε να το κά­μει μονάχα σύμφωνα με τις δόσεις, που θα του επέτρεπαν τα δυτικά αφεντικά του και προπαντός οι αμερικάνοι ιμπεριαλι­στές. Αφού τον άφησε κάμποσο καιρό σε αδημονία, για να του τινάξει καλά τις ξεκουρδισμένες χορδές, τελικά περί τα μέ­σα Αυγούστου του 1954 ο Τίτο απάντησε στο Χρουστσιόφ επίσης γραπτώς.

Το περιεχόμενο της επιστολής του ρεβιζιονιστή του Βελιγραδίου ήταν στην ουσία περίπου το εξής.· Χαίρομαι που εσύ, Νική­τα Σεργκέγιεβιτς, δείχνεσαι λογικός και πλατύκαρδος, αλλά άνοιξε περισσότερο την καρδιά σου, έβγα πιο ξεκάθαρα στο νέο δρόμο της συμφιλίωσης και του ενα­γκαλισμού. Εμείς, οι Γιουγκοσλάβοι, έλεγε ο Τίτο στο Χρουστσιόφ, είμαστε σύμφω­νοι να συμφιλιωθούμε, αλλά, όπως γνωρί­ζετε, πιάσαμε καινούργιους φίλους, με τους οποίους έχουμε ισχυρούς και βαθείς δεσμούς, γι' αυτό η συμφιλίωση μας μ' εσάς "πρέπει να αναπτυχθεί προς την κατεύθυνση, που να ανταποκρίνεται στην πολιτική μας της διεθνούς συνεργασίας", δηλαδή να μη χαλάσουν, αλλά να ενισχυ­θούν παραπέρα οι σχέσεις των Γιουγκο­σλάβων με τον ιμπεριαλισμό.

1. Οι αποφάσεις αυτές δημοσιεύτηκαν στο όργανο του Πληροφοριακού Γραφείου των κομμουνιστικών και εργατικών κομμά­των "Για μια σταθερή ειρήνη, για μια λαϊ­κή δημοκρατία”, στις 1 Ιούλη 1948, Α­ριθ. 16 και στις 29 Νοέμβρη 1949, Α­ριθ. 55.

Επίσης, με τόνο υπαγόρευσης, ο Τίτο δεν παρέλειψε να θέσει στο Χρουστσιόφ και μια σειρά άλλους όρους για τους μελλοντικούς δε­σμούς.

Πρώτο, ο Τίτο ζητούσε από τη σοβιετική πλευ­ρά να εργαστεί περισσότερο για την εξάλειψη των "αρνητικών στοιχείων" κα να αφαιρεθούν τα εμπόδια, που επέδρασαν στη ρήξη του 1948 και, εννοείται, μ' αυτό ο "μάστορας" του Βελ­ιγραδίου ζητούσε ανοιχτά να αναθεωρηθεί ό­λη η σωστή γραμμή αρχών που ακολούθησαν το Ινφορμπυρό, ο Στάλιν και τα άλλα κομμουνι­στικά κόμματα το 1948.

Δεύτερο, η μελλοντική συμφιλίωση, υπαγόρευε ο Τίτο, δεν έπρεπε να υπονοούσε "πλήρη ενότητα στην εκτίμηση κα τη στάση έναντι των γεγονότων", επομένως, να συμφιλιωθούμε, αλ­λά ο καθένας να ενεργεί από κεφαλιού του και για λογαριασμό του.

Τρίτο, ο τρόπος τι δρόμο ακολουθώ εγώ κα τι δρόμο ακολουθάς εσύ για την οικοδόμηση του "σοσιαλισμού", αυτό είναι υπόθεση καθενός α­πό μας και δεν πρέπει να επιδράσει στην εξομάλυνση των σχέσεων, επομένως εγώ θα οικοδομήσω τον "ειδικό σοσιαλισμό" κι εσύ να τον παραδεχτείς ασυζήτητα.

Τέταρτο, υπαίτιοι της διένεξης, έλεγε ο Τίτο, δεν είναι ούτε ο Μπέρια, ούτε ο Τζίλας, είναι βαθύτερα αίτια, γι’ αυτό εσείς, α Σοβιετικοί, κι οι άλλοι μαζί μ' εσάς, τραβάτε χέρι πλέρια α­πό τη γραμμή της εποχής του Στάλιν, τραβάτε χέρι από τις προηγούμενες αρχές, γιατί έτσι τα πραγματικά αίτια της διένεξης ανατρέποντα αυτόματα.

Τέλος ο Τίτο απέρριψε την πρόταση του Χρουστσιόφ για διμερή συνάντηση κορυφής, θέτο­ντας του σαν όρο την "επίτευξη προκαταρκτι­κών επιτυχιών στην κατεύθυνση της εξομάλυν­σης". Τα υπονοούμενα ήταν ολοφάνερα. Αν θέ­λεις να συναντηθείς και να συμφιλιωθείς μ' ε­μένα, κάμε κι άλλα βήματα στο δρόμο που άρ­χισες, ενεργά μέσα στη Σοβιετική Ένωση, στις άλλες χώρες και κόμματα πιο γρήγορα και πιο θαρραλέα για τη διάδοση κα διεύρυνση τού­του του "νέου" δρόμου, ο οποίος ήταν κα εί­ναι ο παλιός μου δρόμος.

Και ο Χρουστσιόφ, πότε θυμωμένος και πότε ενθουσιώδης στις ενέργειες του, άρχισε να υποτάσσεται κα να εφαρμόζει με ζήλο τους όρους κα τις συστάσεις του Τίτο.

Σ' εμάς που παρακολουθούσαμε με προσοχή και ανησυχία αυτή τη διαδικασία, αυξήθηκαν οι υποψίες ότι αυτή η στάση οδηγούσε τη Σοβιετική Ένωση σε αντιμαρξιστικό δρόμο. Όσο περ­νούσαν οι ακροβασίες του έκρυβε ένα σατανι­κό παιγνίδι. Βλέπαμε ότι, πέφτοντας στα γόνα­τα μπροστά στον Τίτο ¹, μείωνε το γόητρο του Κομμουνιστικού Κόμματος και του σοβιετικού κράτους. Δε μας έρχονταν καλά, αλλά στο κάτω-κάτω, η βελτίωση των σοβιετικο-γιουγκοσλάβικων σχέσεων ήταν δικό τους εσωτερικό πρό­βλημα κι εμείς δεν είχαμε, πως να εναντιωθού­με. Εμείς όμως δεν ήμασταν κα δε μπορεί να ήμασταν ποτέ σύμφωνοι με τις προσπάθειες τους να εξαλείψει το παρελθόν κα να χαρι­στεί τα αίτια και τους λόγους της καταδίκης των γιουγκοσλάβων ρεβιζιονιστών εντελώς δι­αφορετικά από ότι ήταν στην πραγματικότητα. Επίσης, δε μπορούσαμε να δεχτούμε να γίνουμε εταίροι του Χρουστσιόφ σ' αυτό το επικίνδυνο και ύποπτο ιδεολογικό κα πολιτικό παιχνίδι. Το τι έκαμαν α Ρουμάνια, οι Ούγγροι ή α Βούλγα­ροι αυτό ήταν δική τους δουλειά. Φιλιά κα συμ­φιλίωση εμείς δε θα είχαμε με τους τιτοϊκούς.

Εκτός από τις ρεβιζιονιστικές του πεποιθήσεις, για την πραγματοποίηση του σντιμαρξιστικού δι­αβήματος, ώθησε αναμφίβολα το Χρουστσιόφ και ο Τίτο. Αυτός δεν ήθελε να υποκλιθεί μπροστά στο Χρουστσιόφ, γι' αυτό ζήτησε επίμονα να πάει ο Χρουστσιόφ και να υποκλιθεί σ' αυ­τόν στο Βελιγράδι, να πάει να κάμει αυτοκριτι­κή στην Κανόσσα (Βελιγράδι). Έτσι και έγινε. Ύστερα από ένα χρόνο και κάτι μυστικών και φα­νερών επαφών διαμέσου ειδικών απεσταλμέ­νων, ύστερα από μακρά κα πολύ φιλική αλλη­λογραφία ανάμεσα στο "σύντροφο Χρουστσιόφ" και το "σύντροφο Τίτο" και αντίστροφα, τε­λικά ο Τίτο έστειλε είδηση τον Απρίλη του 1955 στο νέο αγαπητό του, πως ήταν σύμφωνος να στεφανωθούν και τον προσκαλούσε να τελέ­σουν το "γάμο" ή "σ' ένα πλοίο στο Δούναβη, ή, αν εσείς είστε σύμφωνα, να τον κάνουμε στο Βελιγράδι. Κατά τη γνώμη μας - συνέχιζε ο κ ρ ά λ η ς (Ο Κράλης, βασιλιάς) του Βελιγρα­δίου - η συνάντηση πρέπει να είναι ανοιχτή και να ανακοινωθεί". Ο Χρουστσιόφ, που περίμενε ανυπόμονα, πήγε στο Βελιγράδι, φιλήθηκε κα αγκαλιάστηκε με τον Τίτο, έκαμε αυτοκριτική, ε­ξάλειψε με "αποφασιστικότητα τα επιστρώματα του παρελθόντος" και άνοιξε την "εποχή της φιλίας ανάμεσα στους δυο λαούς κα τα δυο κόμματα" τους.

Το Κόμμα μας καταδίκασε τη μετάβαση του Χρουστσιόφ στο Βελιγράδι κα ιδιαίτερα την απόφαση του να πλύνει τον άπλυτο Τίτο. Μονάχα δυο-τρεις μέρες πριν ξεκινήσει "για την Κα­νόσσα" ο Χρουστσιόφ μας ειδοποίησε για το διάβημα που θα έκανε, αυτό όμως εμείς το περιμέναμε, γιατί τα νερά στα οποία κολυμπούσε ο Χρουστσιόφ, σ' εκείνο το μύλο τον οδηγού­σαν. Να πήγανε ή να μη πήγανε στο Βελιγρά­δι, αυτό ήταν δική του δουλειά, ας έκανε όπως ήθελε. Εκείνο που μας εξόργισε κα μας τάρα­ξε βαθιά ήταν η ανακοίνωση, που μας έκανε στην ίδια επιστολή, πως είχε αποφασίσει να α­κύρωσα σαν άδικη την απόφαση του Ινφορ­μπυρό του Νοέμβρη του 1949 σχετικά με την καταδίκη της γιουγκοσλάβικης ηγεσίας και να α­νακοινώσει αυτή τη νέα απόφαση του στον Τί­το και να δημοσιεύσει έτσι στο όργανο "Για σταθερή ειρήνη, για λαϊκή δημοκρατία!" μια ανακοίνωση. Σ' αυτή την ανακοίνωση ο Χρουστσιόφ τόνιζε πως τάχα τα κομμουνιστικά και εργατικά κόμματα, μέλη του Ινφορμπυρό, εξέτα­σαν άλλη μια φορά το ζήτημα της τρίτης Από­φασης της σύσκεψης του Ινφορμπυρό, που εγκρίθηκε το Νοέμβρη του 1949 σχετικά με το γι­ουγκοσλάβικο πρόβλημα κα αποφάσισαν να θεωρηθούν αβάσιμες οι κατηγορίες προς την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Γιουγκο­σλαβίας, που περιείχε αυτή η Απόφαση και να ακυρωθεί η απόφαση του Ινφορμπυρό σχετικά με το γιουγκοσλάβικο ζήτημα. Εμείς γράψαμε επιστολή προς την Κεντρική Επι­τροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης σχετικά μ' αυτό και διαμαρτυρη­θήκαμε έντονα ². Μα τέτοια απόφαση για έ­ναν εχθρό του διεθνούς κομμουνισμού, ο οποί­ος είχε καταδικαστεί από κοινού απ' όλα τα κόμματα, δεν ήταν δυνατό να παρθεί μονομε­ρώς από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετι­κής Ένωσης χωρίς να ρωτηθούν κα τα άλλα κόμματα, μεταξύ των οποίων κι εμείς. Τα άλλα κόμματα υποτάχθηκαν στην απόφαση του Χρουστσιόφ και στη θέληση του Τίτο να μετα­βούν στο Βελιγράδι ύστερα από το Χρουστσιόφ, οι ηγέτες των κομμάτων του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, να φιλήσουν το χέρι του Τίτο κα να του ζητήσουν συγγνώμη. Μετέβηκαν εκεί οι Ντεζ και συντροφία, αλλά εμείς όχι. Εμείς συνεχίζαμε την πάλη ενάντια στους ρεβιζιονιστές. Στα χαμένα ήρθε σ' εμάς ο Λεβίτσκιν, ο σοβιετικός πρεσβευτής στα Τίρανα, να μας πείσει να παραιτηθούμε από την εναντίωση. Εγώ δέχτηκα το Λεβίτσκιν και του εξέθεσα κατ' αρχήν άλλη μια φορά όσα γράψαμε στην επι­στολή προς τη σοβιετική ηγεσία.

·Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης, του είπα ανάμεσα στα άλλα, μας έμαθε να εκφράζουμε ανοιχτά κα ειλικρινά, σαν διεθνιστές, τη γνώμη μας για κάδε ζήτημα που σχετίζεται με τη γραμμή του κόμματος. Η Κεντρι­κή Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης μας πληροφόρησε πρωτύτε­ρα και μας ζήτησε τη γνώμη για όλα τα ζητή­ματα που σχετίζονται με την κοινή πολιτική ένα­ντι της Γιουγκοσλαβίας. Εμείς μελετήσαμε προ­σεχτικά τις απόψεις της σοβιετικής ηγεσίας, εκ­φράσαμε κα τη γνώμη μας για τα προβλήματα αυτά και, όπως ξέρετε, μείναμε σύμφωνοι να καταβάλουμε προσπάθειες για τη βελτίωση των σχέσεων με τη Γιουγκοσλαβία. - Εσείς όμως στη χθεσινή απάντηση σας εναντιώνεστε στο νέο διάβημα του συντρόφου Χρουστσιόφ - μου εί­πε ο Λεβίτσκιν.

·Μάλιστα - του είπα - και έχομε λόγους γι' αυτό. Εμείς φρονούμε πως σχετικά με το γιουγκοσλάβικο ζήτημα υπάρχουν μεγάλες διαφο­ρές ανάμεσα στο περιεχόμενο των προηγούμε­νων επιστολών της σοβιετικής ηγεσίας κα της τελευταίας επιστολής.

·Για ποιά διαφορά μιλάτε - ρώτησε ο Λεβιτσκιν. Εγώ νομίζω πως η άποψη του κόμματος μας δεν άλλαξε.

·Ας το ιδούμε - του είπα - κα πήρα τις επιστο­λές της σοβιετικής ηγεσίας. Να, λόγου χάρη, στην επιστολή της 4 του Ιούνη 1954 η ηγεσία σας γράφει: "Επανεξετάζοντας τα υλικά που σχετίζονται με την ιστορία της διακοπής των σχέσεων του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γιουγκοσλαβίας με τα κομμουνιστικά και εργατι­κά κόμματα, καθώς την μετέπειτα αποχώρηση της Γιουγκοσλαβίας από το δημοκρατικό στρα­τόπεδο, η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστι­κού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας, αναμφίβολα α­πομακρύνθηκε σοβαρά από το μαρξισμό-λενινισμό, γλίστρησε στις θέσεις του αστικού εθνικι­σμού και πέρασε σε επιθέσεις ενάντια στο σο­βιετικό κράτος. Την εχθρική τους πολιτική ενά­ντια στη Σοβιετική Ένωση, οι ηγέτες του Κομμου­νιστικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας την επέχτειναν και ενάντια στις λαϊκοδημοκρατικές χώ­ρες, προς τις οποίες μέχρι πριν από τη διακο­πή των σχέσεων τηρούσαν άνανδρη και περιφρονητική στάση, ζητώντας για τον εαυτό τους αναγνώριση ιδιαίτερων προτεραιοτήτων κα αξι­ών, που δεν τους ανήκαν".

Επίσης στην ίδια επιστολή - είπα στο Λεβίτσκιν - τονίζονταν: "Η κριτική που τα κομμουνι­στικά και εργατικά κόμματα έκαμαν στις εθνικι­στικές και στις άλλες παρεκκλίσεις από το μαρξισμό-λενινισμό των ηγετών του Κομμουνι­στικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας, ήταν απαραί­τητη και απόλυτα δίκαιη. Αυτή η κριτική συνέβα­λε στη σφυρηλάτηση των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων από μαρξιστική πλευρά, στην άνοδο της επαγρύπνησης των κομμουνι­στών και στη διαπαιδαγώγηση τους με το πνεύ­μα του προλεταριακού διεθνισμού"

- Ακριβώς έτσι είναι - μουρμούρισε ο Λεβίτσκιν.

- Και ύστερα από τις πρώτες προσπάθειες της σοβιετικής ηγεσίας για τη βελτίωση των σχέσεων με τη Γιουγκοσλαβία, συνέχισα να λέω στον πρεσβευτή, η γιουγκοσλάβικη ηγεσία ακολούθη­σε το δρόμο και την προηγούμενη στάση της και όχι πριν από πολύ καρό, αλλά μονάχα πριν δυο-τρεις μήνες, το Φλεβάρη τούτης της χρονι­άς, α σοβιετικοί σύντροφοι μας έγραψαν πως "η ηγεσία του γιουγκοσλάβικου κόμματος είχε συνδεθεί σοβαρά με τον καπιταλιστικό κόσμο στις πολιτικές και οικονομικές της σχέσεις".

- Έτσι, έτσι είναι! επανέλαβε με μισή φωνή ο Λεβίτσκιν.

- Τότε - τον ρώτησα - πως άλλαξε τόσο γρή­γορα και τόσο απρόοπτα η γνώμη και η στάση της σοβιετικής ηγεσίας έναντι αυτών των σοβαροτάτων προβλημάτων;! Και πως μπορεί να παρθούν τόσο εύκολα και μονομερώς τέτοιες αποφάσεις όπως για την ακύρωση της απόφα­σης του Ινφορμπυρό του 1949!

Το Πολιτικό μας Γραφείο εξέτασε με μεγάλη προσοχή και ανησυχία τα προβλήματα που εγείρονταν στην επιστολή σας της 23 του Μάη κι εμείς, στην απάντηση μας ανοιχτά κα ειλικρινά εκφράσαμε στο σύντροφο Χρουστσιόφ μια σει­ρά παρατηρήσεις.

Πρώτο, φρονούμε πως η γενική γραμμή, το κύριο, πρωταρχικό περιεχόμενο της Απόφασης της σύσκεψης του Ινφορμπυρό του Νοέμβρη του 1949 είναι σωστή και το περιεχόμενο αυτής της Απόφασης δεν μπορεί να παρθεί ξεκομμέ­νο από την Απόφαση που δημοσιεύτηκε τον Ι­ούλη του 1948. Αυτή την ορθότητα την επιβεβαιώνει και η καθημερινή εμπειρία του Κόμματος μας στις σχέσεις με τους Γιουγκοσλάβους, τό­σο πριν από τη ρήξη μ' αυτούς το 1948 όσο και μέχρι σήμερα.

Δεύτερο, η διαδικασία που προτείνεται να ακολουθηθεί για την ακύρωση της Απόφασης της σύσκεψης του Ινφορμπυρό του Νοέμβρη 1949, νομίζουμε πως δεν είναι ορθή. Ο εξαιρετικά ε­λάχιστος χρόνος, που δίνεται στα κομμουνιστι­κά κα εργατικά κόμματα, μέλη του Ινφορμπυ­ρό, να εκφράσουν την άποψη τους σχετικά με το περιεχόμενο της επιστολής σας, μας φαίνε­ται ανεπαρκής για να αποφασίσουν για ένα τό­σο σημαντικό ζήτημα σαν αυτό που τίθεται στην επιστολή αυτή. Κατά τη γνώμη μας, μια τόσο ε­σπευσμένη απόφαση σχετικά μ' ένα ζήτημα με­γάλης σημασίας αρχών, χωρίς να γίνει πρωτύ­τερα μα βαθιά ανάλυση οπό κοινού με όλα τα κόμματα που τα ενδιαφέρει αυτό το ζήτημα, και πολύ περισσότερο η δημοσίευση αυτής της α­πόφασης στον τύπο κα η ανακοίνωση της στις συνομιλίες του Βελιγραδίου, όχι μόνο θα ήταν πρόωρη, αλλά θα προκαλούσε σοβαρές ζημιές στον γενικό προσανατολισμό σχετικά με τη Γιουγκοσλαβία.

1. Βλέπε το άρθρο "Ο Χρουστσιόφ γονατιστός μπροστά στον Τίτο" Ενβέρ Χότζα "Διαλεχτά Έργα" 18, Εκδοτικό "8 Νοέμβρη", Τίρανα 1980, έκδοση στην αγγλική, σελ. 479-498.

2. "Η καθημερινή πείρα του Κόμματος μας στις σχέσεις με τους Γιουγκοσλάβους - αναφέρο­νταν μεταξύ άλλων στην επιστολή - τόσο πριν τη ρήξη με τους Γιουγκοσλάβους το 1948, όσο και κατόπιν αυτής μέχρι σήμερα, επιβεβαιώνει σαφέστατα και τέλεια, με πολλά κα έγκυρα αποδεικτικά, ότι το βοσκό περιεχόμενο όλων των αποφάσεων του Ινφορμπυρό σχετικά με το γι­ουγκοσλάβικο ζήτημα ήταν απόλυτα σωστό... Κατά τη γνώμη μας μια τόσο εσπευσμένη (και απότομη) απόφαση για ένα ζήτημα μεγάλης σημασίας αρχών, χωρίς να γίνει προηγούμενα μια βαθιά ανάλυση από κοινού με όλα τα ενδιαφε­ρόμενα σ' αυτό το ζήτημα κόμματα, και ακόμα περισσότερο η δημοσίευσή της στον τύπο και η επικύρωση της στις συνομιλίες του Βελιγραδί­ου, όχι μόνον θα ήταν παράκαιρη, αλλά θα προκαλούσε σοβαρές ζημιές στον γενικό προ­σανατολισμό... Εμείς είμαστε πεπεισμένοι ότι η γενική αυτή γραμμή του Κόμματος μας στις σχέσεις με τη Γιουγκοσλαβία είναι σωστή..." (Από την επιστολή της ΚΕ του ΚΕΑ προς την ΚΕ του ΚΚ της ΣΕ στις 25 Μάη 1955. Κεντρικό Αρχείο του Κόμματος - Κ.Α.Κ.).

Όσον αφορά το Κόμμα Εργασίας, αυτό έχει 7 χρόνια που παλεύει για την εφαρμογή της γενικής του γραμμής σχετικά με τη Γιουγκοσλαβία, που καταρτίστηκε με Βάση τις αποφάσεις του Ινφορμπυρό και που εγκρίθηκε από το Πρώτο Συνέδριο του Κόμ­ματος μας (συνήλθε από τις 8 μέχρι τις 22 Νοέμβρη 1948). Εμείς είμαστε πεπεισμένοι ότι η γενική γραμμή του Κόμματος μας, σχετικά με τις σχέσεις με τη Γιουγκοσλα­βία, είναι ορθή. Αλλά αν δα σκεφτόμα­σταν για μια στιγμή πως στη γραμμή αυτή υπάρχει κάτι που πρέπει να αλλάξει, γι’ αυ­τό θα έπρεπε να συγκληθεί συνέδριο του Κόμματος, ή τουλάχιστον συνδιάσκεψη του Κόμματος και αυτό μόνον αφού πρώτα αναλύονταν βαθιά η γενική γραμμή όλων των κομμουνιστικών κα εργατικών κομμά­των έναντι της Γιουγκοσλαβίας, καθώς και οι αποφάσεις και τα συμπεράσματα του Ινφορμπυρό.

- Γι’ αυτό - είπα καταλήγοντας στο Λεβίτσκιν - εμείς προτείνουμε να αναλυθούν τα ζητήματα που εγείρονται στην τελευ­ταία επιστολή της σοβιετικής ηγεσίας σε μα σύσκεψη των κομμάτων μελών του Ιν­φορμπυρό, όπου, αν είναι δυνατό, να πά­ρει μέρος και το Κόμμα μας για να πει το λόγο του. Μονάχα εκεί να παρθεί κοινή α­πόφαση για το ζήτημα αυτό. Ο Λεβίτσκιν, που με άκουε ωχρός, προσπάθησε να με πείσει ν' αλλάξω γνώμη, όταν όμως είδε την επιμονή μου υποχώρη­σε.

· Θα γνωστοποιήσω - είπε - στην ηγεσία του Κόμματος αυτά που μου ανακοινώσα­τε.

· Στην επιστολή που στείλαμε στο σύντρο­φο Χρουστσιόφ - κατάληξα - του γράψαμε όλα όσα σας είπα, αλλά τα επανέλαβα και σε σας για να σας διευκρινίσω τι μας ώθησε να τηρήσουμε αυτή τη στάση.

Η εναντίωσή μας ήταν απόλυτα σωστή καθ σύμφωνη με τους μαρξιστικούς-λενινιστικούς κανόνες των σχέσεων μεταξύ των κομμάτων. Εμείς ξέραμε καλά πόσο σω­στές, τεκμηριωμένες και ολότελα βασισμέ­νες ήταν οι αναλύσεις και οι αποφάσεις του Ινφορμπυρό κα της Κεντρικής Επιτρο­πής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σο­βιετικής Ένωσης σχετικά με το γιουγκοσλάβικο ζήτημα, στα 1948 και 1949. Όταν πάρθηκε η απόφαση για την καταδίκη της αντιμαρξιστικής δραστηριότητας της γιουγκοσλάβικης ηγεσίας, εμείς δεν ήμασταν μέλος του Ινφορμπυρό. Ο Στάλιν όμως, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης κα τα άλλα κόμματα, μέλη του Ινφορ­μπυρό, πολλές φορές την εποχή εκείνη συμβουλεύτηκαν και μας, άκουσαν με με­γάλη προσοχή και το λόγο μας σχετικά με τις σχέσεις μας με τη γιουγκοσλάβικη ηγε­σία. Ο Στάλιν και οι σύντροφοί του το έ­καμαν αυτό όχι μόνο επειδή ήμαστε αδερφά κόμματα και σύμφωνα με τους λενινι­στικούς κανόνες έπρεπε να ανταλλαγούν πλατιά γνώμες, αλλά και για τα χρόνια του πολέμου με τη γιουγκοσλάβικη ηγε­σία, είχαμε να πούμε πολλά γι’ αυτή. Μεταξύ πολλών συναντήσεων και διαβου­λεύσεων σχετικά με το πρόβλημα αυτό ή­ταν και η συνάντηση μου ικόγνιτο με το Βισίνσκυ, στο Βουκουρέστι, όπου παρευρίσκονταν και ο Ντεζ και όπου ανταλλάξαμε γνώμες σχετικά με την κοινή στάση, που έ­πρεπε να τηρήσουμε έναντι της προδοτι­κής δραστηριότητας της γιουγκοσλάβι­κης ηγεσίας. Τα πολλά και αναντίρρητα επι­χειρήματα και στοιχεία, που έφερα στη συ­νάντηση αυτή εκτιμήθηκαν πολύ από το Βισίνσκυ κα το Ντεζ, οι οποίοι τα χαρακτήρι­σαν αξιόλογη συμβολή, που έδινε το Κόμ­μα μας για την καλύτερη γνώση της εχθρικής και αντιμαρξιστικής δραστηριότη­τας των ηγετών του Βελιγραδίου. Εδώ δεν είναι ο χώρος να μιλήσω εκτεταμένα για τη συνάντηση αυτή, για την οποία έχω πολλές αναμνήσεις (βλέπε- Ενβέρ Χότζα "Οι τιτοϊκοί" (Ιστορικές σημειώσεις). Εκδό­σεις "ΠΟΡΕΙΑ" Αδήνα 1983, σελ. 320-340), αλλά τονίζω μονάχα για να δείξω με πό­ση προσοχή κα σύνεση ενεργούσαν τότε ο Στάλιν και το Ινφορμπυρό στις αναλύ­σεις που έκαναν κα στις αποφάσεις που έπαιρναν.

Εντελώς αντίθετα συνέβαινε τώρα με το Χρουστσιόφ και τους άλλους σοβιετικούς ηγέτες. Ακριβώς αυτοί που τώρα καταδίκα­ζαν το Ινφορμπυρό κα το Στάλιν, ότι τά­χα ενήργησαν και έκριναν σε όχι σωστό δρόμο, καταπατούσαν οι ίδιοι και με τα δυο τα πόδια τους πιο στοιχειώδικους κα­νόνες των σχέσεων ανάμεσα στα κόμμα­τα, συμπεριφέρονταν σαν αναμφισβήτητοι πάτρωνες, που ούτε καν ρωτούσαν για τη γνώμη των άλλων. Αυτό δε μπορεί να μη μας προκαλούσε απογοήτευση και ανησυ­χία.

Εκείνες τις μέρες, ο Λεβίτσκιν ήρθε να συναντηθεί μ’ εμάς και μερικές άλλες φο­ρές. Όπως φαίνεται από το κέντρο του ζητούσαν επειγόντως να μας πείσει να παραιτηθούμε από τις απόψεις μας και να συμφωνήσουμε με τη στάση του Χρουστσιόφ. Ήταν αρκετά δύσκολες κα κρίσιμες στιγμές. Απ’ όσα βλέπαμε ο Χρουστσιόφ πρέπει να είχε συνεννοηθεί προηγούμενα με τις ηγεσίες των άλλων κομμάτων για το τι θα έκανε στο Βελιγράδι. Έτσι η πρό­ταση μας για τη σύγκληση του Ινφορμπυ­ρό, όπου να εξετάζονταν λεπτομερειακά το πρόβλημα, θα έπεφτε σε κουφό αυτί. Α­φού συζητήσαμε εκτεταμένα στο Πολιτικό Γραφείο, αποφασίσαμε να καλέσω άλλη μα φορά το Λεβίτσκιν για να του διευκρινίσω τη στάση μας. Συναντήθηκα μ’ αυ­τόν στις 27 του Μάη, τη μέρα που ο Χρουστσιόφ βρίσκονταν στο Βελιγράδι και για όσα μιλήσαμε με το Λεβίτσκιν, γράψαμε και μια δεύτερη επιστολή στη σοβιετική η­γεσία. Την επιστολή μας αυτή ο Χρουστσιόφ τη χρησιμοποίησε αργότερα σαν "επι­χείρημα" για να αποδείξει τάχα πως εμείς είχαμε σφάλει με την πρώτη επιστολή μας της 25 Μάη και τάχα δυο μέρες αργότε­ρα κάναμε "αυτοκριτική", "παραιτηθήκαμε" από την προηγούμενη γνώμη. Στην ουσία όμως η αλήθεια δεν είναι αυτή που έλε­γαν ο Χρουστσιόφ κα οι σύντροφοί του. Τόσο στη συνάντηση της 27 του Μάη με το Λεβίτσκιν, όσο κα στη δεύτερη επιστο­λή προς τη σοβιετική ηγεσία, εμείς διασα­φηνίσαμε άλλη μια φορά γιατί στην προ­κειμένη περίπτωση βρεθήκαμε σε ανοιχτή αντίθεση μ’ αυτούς.

Στην επιστολή αυτή ξανατονίσαμε στη σοβιετική ηγεσία πως παρ' όλο που ήμασταν και είμαστε σύμφωνοι να καταβληθούν ό­λες οι προσπάθειες για την επίλυση σε μαρξιστικό-λενινιστικό δρόμο των διαφωνι­ών αρχών με τη Γιουγκοσλαβία, ωστόσο είχαμε και έχουμε την πεποίθηση πως οι γι­ουγκοσλάβοι ηγέτες δε θα παραιτηθούν από το δρόμο τους και δε θα αναγνωρί­σουν τα σοβαρά λάθη τους.

Στο γιουγκοσλάβικο ζήτημα και κυρίως σχετικά με την αντιμαρξιστική δραστηριότη­τα της ηγεσίας του Κομμουνιστικού Κόμμα­τος Γιουγκοσλαβίας, γράφαμε στην επι­στολή, εμείς ήμασταν κα είμαστε ιδιαίτερα ευαίσθητοι, για το λόγο ότι η εχθρική αυ­τή δραστηριότητα ενάντια στη Σοβιετική Ένωση, τις χώρες της λαϊκής δημοκρατίας και σ’ όλο το κίνημα του προλεταριάτου, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα άγρια ενάντια στο Κόμμα και στην κυριαρχία της πατρίδας μας.

Βλέποντας το πρόβλημα έτσι, γράφαμε πιο κάτω, εμείς, όταν διαβάσαμε το μέρος της επιστολής σας, όπου αναφέρεται πως ενδεχομένως μπορεί να ανακοινωθεί στους Γιουγκοσλάβους η ακύρωση της Α­πόφασης του Ινφορμπυρό του Νοέμ­βρη 1949 κα σχετικά μ' αυτό να δημοσιευ­τεί μια ανακοίνωση στο όργανο «Για μα σταθερή ειρήνη, για τη λαϊκή δημοκρα­τία!", ταραχτήκαμε βαθιά και είπαμε πως αυτό θα είναι πολύ σοβαρό λάθος αν γί­νει. Εμείς σκεφτήκαμε πως αυτή η Απόφα­ση δεν πρέπει να ακυρωθεί, επειδή σ' αυ­τή καθρεφτίζεται η λογική εξέλιξη της εχθρικής και αντιμαρξιστικής δραστηριότη­τας στην πράξη, της ηγεσίας του Κομμου­νιστικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας.

Εμείς κάνομε τον εξής συλλογισμό: σε περίπτωση που ακυρωθεί η εν λόγω Απόφα­ση, απορρίπτονται όλα όσα γράφηκαν σ’ αυτή, τότε ακυρώνεται, λόγου χάρη, και η δίκη του Ράικ στην Ουγγαρία , του Κοστόφ στη Βουλγαρία, κλπ. Κατ’ αναλογία πρέπει να ακυρωθεί και η δίκη της προδο­τικής συμμορίας μ' επικεφαλής τον Κώτσι Τζότζε και συντροφία ¹. Η εχθρική δραστη­ριότητα της προδοτικής συμμορίας του Κώτσι Τζότζε, είχε την πηγή της και συνδέ­ονταν με την αντιμαρξιστική, λικβινταριστική και αστικοεθνικιστική δράση της ηγεσί­ας του Κομμουνιστικού Κόμματος Γιουγκο­σλαβίας. Η ορθή πάλη αρχών ενάντια σ’ αυτή την εχθρική δραστηριότητα ήταν μια από τις κατευθύνσεις της γραμμής του Κόμματος μας στο πρώτο Συνέδριο. Από την ορθή αυτή γραμμή - τονίζαμε στην επι­στολή - εμείς δε θα σαλέψουμε ποτέ. Λοι­πόν, σκεφτήκαμε πως αν ακυρωθεί σαν εσφαλμένη η εν λόγω Απόφαση, όχι μόνο δα διαστρεβλωθεί η αλήθεια, αλλά δα δημιουργηθεί μια βαριά κατάσταση για το Κόμμα μας, θα δημιουργηθεί σύγχυση, θα υποκινηθούν τα αντικομματικά και εχθρικά στοιχεία να δραστηριοποιηθούν ενάντια στην εξουσία και στο Κόμμα μας, καθώς και ενάντια στη Σοβιετική Ένωση. Με κανέ­ναν τρόπο δε μπορεί να επιτρέψουμε να δημιουργηθεί μια τέτοια κατάσταση.

Εμείς ήμασταν - λέγαμε παρακάτω στη σοβιετική ηγεσία - μπροστά σε δύσκολη κατάσταση και λυπούμασταν και λυπούμα­στε που στο σημείο αυτό δε μπορεί να εί­μαστε της ίδιας γνώμης μ' εσάς. Αυτό ήταν στην ουσία το περιεχόμενο της δεύτερης επιστολής μας προς τη σοβιετι­κή ηγεσία.

Αν υπάρχει εδώ τόπος να χρησιμοποιηθεί η λέξη "υποχώρηση", το μόνο τέτοιο πράγ­μα από μέρους μας ήταν η μη επανάλη­ψη της πρότασης για τη διοργάνωση προ­καταρκτικής σύσκεψης του Ινφορμπυρό. Η πρόταση αυτή τώρα δε δα είχε καμιά α­ξία, επειδή ο Χρουστσιόφ είχε κάμει το καθετί τετελεσμένο γεγονός και είχε αναχω­ρήσει για το Βελιγράδι. Από την άλλη, παρ’ όλο που εμείς εκφράσαμε τη γνώμη μας σε υπεράσπιση των αρχών, δε μπο­ρούσαμε να βγούμε ανοιχτά ενάντια στη σοβιετική ηγεσία και στους άλλους τη στιγμή που το πρόβλημα ήταν ακόμα σε ε­ξέλιξη. Πάντως οξύναμε περισσότερο την επαγρύπνηση και ανοίξαμε ακόμα καλύτε­ρα τα μάτια. Για μας τόσο στο παρελθόν όσο και αργότερα η στάση έναντι των ρεβιζιονιστών του Βελιγραδίου ήταν και παράμενε η λυδία λίθος για να εκτιμηθεί αν έ­να κόμμα ακολουθεί υγιή μαρξιστική ή λαθεμένη αντιμαρξιστική γραμμή. Εδώ θα δο­κιμάζαμε στο μέλλον και το Χρουστσιόφ και τους χρουστσιοφικούς.

1. Πρόκειται για τις δίκες Λάζλο Ράικ, πρώ­ην υπουργού Εσωτερικών κα αργότερα υ­πουργού Εξωτερικών της Ουγγαρίας, του Τράικο Κοστόφ, πρώην αντιπροέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου της Βουλγαρίας, και των άλλων προβοκατόρων πρακτό­ρων στις χώρες της πρώην λαϊκής δημο­κρατίας. Τα στοιχεία αυτά ήταν στρατολο­γημένα από μερικές ιμπεριαλιστικές μυστι­κές υπηρεσίες, και αργότερα εντάχθηκαν και στην γιουγκοσλάβικη μυστική υπηρεσία.

Οι τιτοϊκοί ανέπτυξαν κατασκοπευτική δράση και σε βάρος της σοσιαλιστικής Αλβανίας στρατολογώντας, μεταξύ άλ­λων, τον Κώτσι Τζότζε και, όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, και τον Μεχμέτ Σιέχου. Ο τελευταίος στρατολογήθηκε πράκτορας της αμερικάνικης κατασκοπείας από τον διευθυντή της Αμερικάνικης Τεχνικής Σχο­λής στην Αλβανία, Χάρρυ Φούλτς, με δια­ταγή του οποίου πήγε στην Ισπανία και, ύ­στερα από τρία χρόνια στα στρατόπεδα προσφύγων Τσυπριέν, Γκούρς κα Βερνέτ στη Γαλλία, όπου στρατολογήθηκε και α­πό την Βρετανική Ιντέλλινζενς Σέρβις, γύ­ρισε στην Αλβανία. Κατά τον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα στρατολογήθηκε πρά­κτορας των γιουγκοσλάβων τροτσκιστών, αργότερα και των σοβιετικών ρεβιζιονιστών. (Βλέπε: Ενβέρ Χότζα "Οι τιτοϊκοί" (Ι­στορικές σημειώσεις), Εκδόσεις "ΠΟΡΕΙΑ" Α­δήνα 1983, σελ. 356-396).

Δεν πέρασε πολύς καιρός από τα γεγονότα αυτά και το καλοκαίρι του 1955 έλαβα πρόσκλη­ση να πάω "εξάπαντος για ανάπαυση στη Σοβι­ετική Ένωση"

Την εποχή του Στάλιν εγώ πήγαινα εκεί για δουλειά και πολύ σπάνια για ανάπαυση. Την εποχή του Χρουστσιόφ οι Σοβιετικοί άρχισαν να μας κάνουν μια τέτοια πίεση να πηγαίναμε για ανάπαυση, σε βαθμό που ήταν δύσκολο να αρνηθείς, γιατί έθεταν πολιτικά το ζήτημα. Εγώ ό­μως δεν είχα καμιά διάθεση να πάω επειδή, στην πραγματικότητα, εκεί δε μπορούσε να αναπαυθείς και έχανες πολύ καιρό. Για να πάμε στη Μόσχα έπρεπε να κάνουμε 8 μέρες ταξίδι με πλοίο από το Δυρράχιο στην Οδησσό και με ό­χι μεγάλα πλοία, (όπως το “Κατόφσκι” ή το "Τσιατούρι”), που σε τράνταζαν πολύ. Άλλες δυο μέρες χρειάζονταν με τραίνο Οδησσό-Μόσχα, μια μέρα με αεροπλάνο από τη Μόσχα στον Καύκασο, όπου πηγαίναμε όπως στο Κισλοβόντσκ, κλπ., δηλαδή 11 μέρες ταξίδι για μετάβαση και 11 μέρες επιστροφή, επιπλέον μερικές μέρες συσκέψεις, είναι ευκολονόητο τι ανάπαυση ή­ταν αυτή.

Μόλις φτάναμε στη Μόσχα θα άρχιζαν α συναντήσεις με τους σοβιετικούς ηγέτες, οι συναντήσεις όμως αυτές δεν ήταν πια ευχάριστες ό­πως εκείνες με το Στάλιν. Τώρα διεξάγονταν πότε με συγκρατημένη αγανάχτηση, πότε με ανοιχτές προστριβές.

Έτσι συνέβηκε και αυτή τη φορά. Μόλις έφτα­σα στη Μόσχα, είχα δυο συναντήσεις με το Σουσλόφ.

Από τα πρώτα λόγια μου είπε πως θα συνομιλήσουμε για το γιουγκοσλάβικο ζήτημα κα τόνι­σε με τόνο υπαγόρευσης:

- Η ηγεσία του Κόμματος σας πρέπει να έχει καλά υπόψη αυτό το ζήτημα, να μη βλέπετε α­πό στενή σκοπιά το γιουγκοσλάβικο πρόβλημα.

Τον άκουσα κοιτάζοντας τον κατάματα κι αυτός, που αισθάνθηκε τη δυσαρέσκεια μου, έκα­με κάποια υποχώρηση,

- Τα λάθη τους μένουν λάθη - είπε - αλλά ο σκοπός μας είναι να συμφιλιωθούμε και να ενισχύσουμε παραπέρα τη φιλία με τη Γιουγκοσλα­βία. Η κεντρική μας Επιτροπή - συνέχισε - στην τελευταία της σύσκεψη, ανάλυσε άλλη μια φο­ρά τις σχέσεις μας με τη Γιουγκοσλαβία κα την εισήγηση που έγινε θα τη δώσουμε μόνο σε σας γιατί είναι απόρρητη.

Σώπασε για μια στιγμή για να δει τι εντύπωση μου έκαναν τα λόγια του και συνέχισε,

- Το κυριότερο πρόβλημα είναι πως η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης εξέτασε το γιουγκοσλάβικο ζή­τημα στο φως της πραγματικότητας, παίρνο­ντας υπόψη την προδοτική δουλειά του Μπέρια και γι’ αυτό εμείς κάναμε αυτοκριτική. Η Κεντρική μας Επιτροπή κατάληξε στο συμπέρασμα πως η διακοπή των σχέσεων με τη Γιουγκοσλαβία ή­ταν λάθος, δηλαδή βιαστήκαμε.

- Πως, βιαστήκατε}! - του είπα. Τότε έγιναν βαθι­ές κα μακρές αναλύσεις κα συζητήσεις, ανακαλύφτηκαν τα πραγματικά ιδεολογικά κα πολι­τικά αίτια των διαφωνιών που υπήρχαν.

- Η κυριότερη αιτία αυτής της ρήξης - συνέχι­σε ο Σουσλόφ - δεν είναι τα ιδεολογικά ζητήμα­τα, παρ’ όλο που σ' αυτούς υπήρχαν λάθη και αυτά ειπώθηκαν ανοιχτά στους Γιουγκοσλά­βους. Το κυριότερο αίτιο έγκειται στις συκοφα­ντίες που έγιναν ενάντια στους γιουγκοσλά­βους ηγέτες, στην έλλειψη υπομονής από μέ­ρους μας. Τα λάθη αρχών των Γιουγκοσλάβων έπρεπε να συζητηθούν, να αποδειχτούν και να εξομαλυνθούν. Αυτό δεν έγινε.

Από όλα τα στοιχεία που εξετάστηκαν - συνέχι­σε - προκύπτει πως δεν υπάρχει τίποτε το βάσι­μο για να ειπωθεί ότι οι γιουγκοσλάβοι σύντρο­φοι παρέκλιναν και ξεπούλησαν τη Γιουγκοσλα­βία, επίσης δεν προκύπτει πως η γιουγκοσλαβι­κή οικονομία βρίσκεται κάτω από ξένη εξάρτη­ση.

- Με συγχωρείτε - του είπα - αλλά ας μη ανα­φέρουμε προς στιγμή αυτά που έχουμε αναλύ­σει και αποφασίσει το 1948 και το 1949. Ας πά­ρουμε μονάχα την αλληλογραφία σας με τη γι­ουγκοσλάβικη ηγεσία κατά τα τελευταία δυο έ­τη. Όχι μόνο εσείς σε μερικές από τις επιστο­λές σας, αλλά και οι ίδιοι οι Γιουγκοσλάβοι στις επιστολές τους παραδέχονται πως δημιούργη­σαν ισχυρούς δεσμούς με τη Δύση. Πως να εν­νοήσουμε τώρα τις αντίθετες εχτιμήσεις σας σχετικά με αυτά τα ζητήματα;

- Έγιναν μερικά λάθη, αλλά πρέπει να εξεταστούν με προσοχή - είπε - ο Σουσλόφ και άρχι­σε να μου αραδιάζει μια σειρά "επιχειρήματα" για να πείσει πως οι γιουγκοσλάβοι ηγέτες τάχα δεν βρίσκονταν σε λαθεμένο δρόμο. Φυσι­κά, προσπάθησε κι αυτός να επιρρίψει το σφάλ­μα στο Μπέρια και το Τζίλας και στις προσπά­θειες του ιμπεριαλισμού "να προσελκύσει με το μέρος του τη Γιουγκοσλαβία".

- Και ο Μολότοφ - συνέχισε ο Σουσλόφ - τήρησε αρκετά σεχταριστική στάση σχετικό μ’ αυ­τό το πρόβλημα. Ο ίδιος έσφαλε στις διακρατι­κές σχέσεις με τη Γιουγκοσλαβία και επέμενε πως τα λάθη ανήκουν στους γιουγκοσλάβους συντρόφους. Η Κεντρική Επιτροπή, όμως, ζήτη­σε από το Μολότοφ να αποδείξει που έσφα­λαν οι Γιουγκοσλάβοι και τον κριτικάραμε βα­ριά για τη στάση του. Τελικά κα αυτός τάχθηκε αλληλέγγυος με την Κεντρική Επιτροπή.

Πήρα το λόγο και του έκαμα λεπτομερή έκθε­ση των σχέσεων μας με τη γιουγκοσλάβικη ηγε­σία αρχίζοντας από τα χρόνια ακόμα του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα. Υπογράμμισα τις κυ­ριότερες κατασκοπευτικές και αντιαλβανικές ενέργειες, που αυτοί είχαν επιχειρήσει κα επιχειρούν συνεχώς απέναντι μας και καταλήγοντας του είπα:

- Είναι αυτά και πολλά άλλα γεγονότα, το ένα βαρύτερο από τ’ άλλο, που μας πείθουν πως η γιουγκοσλάβικη ηγεσία δεν ήταν και δεν είναι σε σωστό δρόμο. Πάντως εμείς ήμασταν πά­ντα και είμαστε υπέρ της ομαλής ανάπτυξης των δημοκρατικών σχέσεων μ’ αυτούς.

- Σύμφωνοι, σύμφωνοι! είπε ο Σουσλόφ. Πρέπει να ενεργήσουμε πιο ανοιχτόκαρδα. Αυτό είναι προς το συμφέρον του στρατοπέδου μας, να μη αφήσουμε τη Γιουγκοσλαβία να μας την πά­ρουν οι ιμπεριαλιστές.

Κατά το τέλος αυτής της συνάντησης, τάχα στα πεταχτά, μου είπε:

- Εσείς έχετε καταδικάσει στα περασμένα χρό­νια πολλούς εχθρούς κατηγορώντας τους ότι είχαν σύνδεση με τους Γιουγκοσλάβους. Κοιτάξ­τε τη δουλειά τους και κείνους που πρέπει να αποκατασταθούν, αποκαταστήστε τους.

- Εμείς δεν κατηγορήσαμε κανέναν στα χαμέ­να του είπα ρητά - και ενώ χωριζόμασταν μου σύστησε να είμαστε πιο "μεγαλόκαρδοι".

Φάνηκε ξεκάθαρα γιατί με προσκάλεσαν για διακοπές. Μα οι χρουστσιοφικοί δεν αρκέστη­καν σ’ αυτά. Είχαν σκαρώσει σατανικά σχέδια, για να υποχρεώσουν θέλοντας και μη και το Κόμμα μας να ακολουθήσει το δρόμο τους της συμφιλίωσης με τους ρεβιζιονιστές του Βελιγρα­δίου. Αυτή τη φορά μου καθόρισαν για διαμο­νή μια έπαυλη έξω από τη Μόσχα, που όπως μου είπαν, ήταν του Στάλιν. Ήταν μια απλή έπαυ­λη, όλοι α κυριότεροι χώροι ήταν στο πρώτο πάτωμα, συμπεριλαμβάνοντας και το διαμέρι­σμα μας του ύπνου. Δεξιά ήταν η τραπεζαρία, το στούντιο κα το εντευκτήριο, που τα θυμάμαι ακόμα επειδή ήταν πολύ γυμνά από έπιπλα. Ε­νώ αριστερά, μέσω ενός διαδρόμου και ενός δωματίου με μιντέρια δίπλα στους τοίχους, έμπαινες στην αίθουσα του κινηματογράφου. Έξω η αυλή δεν ήταν περιποιημένη, είχε πολύ λί­γα λουλούδια κα πρασινάδα. Δεν υπήρχαν δέν­τρα για σκιά, αλλά είχαν κατασκευάσει ένα πε­ρίπτερο σε σχήμα τόξου με καθίσματα επίσης σε σχήμα τόξου κολλητά στους στύλους, όπου κάθονταν κι έπαιζαν τα παιδιά. Δίπλα στο σπίτι μια νύχτα ακούμε ένα δυνατό χτύπημα στη τζα­μόπορτα που χώριζε το διαμέρισμα μας. Η σύζυ­γος μου η Νετζμίε σηκώθηκε βιαστικά, νομίζο­ντας πως το παιδί μας δεν ήταν καλά, γιατί ε­κείνη την ημέρα είχε πέσει και είχε ζουπήσει το χέρι. Μόλις βγήκε, γύρισε και μου είπε:

- Είναι ένας αξιωματικός της φρουράς, σε ζη­τάει ο Μικογιάν στο τηλέφωνο.

- Εγώ νύσταζα και ρώτησα πόσο είναι η ώρα. -12 και μισή - μου απάντησε η Νετζμίε.

Έριξα κάτι στις πλάτες και πήγα στο στούντιο όπου ήταν το τηλέφωνο. Ο Μικογιάν από το άλ­λο τηλέφωνο ούτε καν ζήτησε συγγνώμη που με πήρε στο τηλέφωνο τα μεσάνυχτα ή που με ξύπνησε, αλλά μου είπε:

- Σύντροφε Ενβέρ, βρίσκεται εδώ στη Μόσχα ο σύντροφος Σβετοζάρ Βουκμάνοβιτς Τέμπο² και ήμουν μέχρι τώρα μαζί του. Εσείς τον γνωρίζε­τε και καλά είναι να τον συναντήσετε, αυτός εί­ναι σύμφωνος να συναντηθείτε αύριο.

Για λίγο έμεινα σιωπηρός στο τηλέφωνο, ενώ ο Μικογιάν που δεν είχε σκοπό να ρωτήσει είπε: "Λοιπόν σύμφωνοι, αύριο" με τόνο σαν να έδι­νε διαταγές σ’ ένα κομματικό γραμματέα μιας όμπλαστι (Ομπλαση, περιοχή (Ρώσικα στο πρωτό­τυπο).

- Πως, έτσι, "σύμφωνοι", σύντροφε Μικογιάν -του είπα. Μα εγώ μίλησα με το σύντροφο Σου­σλόφ και του έκθεσα την άποψη του Κόμματος μας σχετικά με τη θέση της Γιουγκοσλαβίας και του Τίτο.

Ο Μικογιάν άρχισε να μου κάνει στο τηλέφω­νο έναν στερεότυπο μονόλογο για τη "σοσιαλι­στική Γιουγκοσλαβία", για τον Τίτο που είναι "κα­λός άντρας", για τα λάθη του Μπέρια κα τις α­μαρτίες που τάχα είχαμε κάμει εμείς (η Σοβιετική Ένωση και το Ινφορμπυρό), έπειτα κατέληξε:

- Αυτό το βήμα πρέπει να το κάμετε, σύντρο­φε Ενβέρ, εσείς γνωρίζεστε με τον Τέμπο, μιλή­στε, προσπαθήστε να εξομαλύνετε τις διαφωνί­ες, είναι προς το συμφέρον σας και προς το συμφέρον του στρατοπέδου. Κι εσείς πρέπει να βοηθήσετε ώστε η Γιουγκοσλαβία να μη περά­σει στο ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο... Λοιπόν, σύμφωνοι, αύριο.

- Σύμφωνοι, σύμφωνοι, αύριο - του απάντησα με σφιγμένα δόντια από το μαράζι μου. Επέστρεψα στο κρεβάτι, αλλά μου έφυγε ο ύ­πνος από τη σιχαμάρα γ’ αυτά τα παρασκήνια και τα τετελεσμένα γεγονότα που σκάρωναν πυρετώδικα οι χρουστσιοφικοί στον προδοτικό τους δρόμο. Δυο φορές που είχα συναντηθεί με τον Τέμπο στην Αλβανία στον καιρό του πο­λέμου, και τις δυο φορές είχαμε φιλονικήσει, ε­πειδή ήταν αυθάδης και έπασχε από μεγαλομα­νία. Εκτόξευε ανύπαρχτες κατηγορίες για τον α­γώνα και τους ανθρώπους μας που τον καθο­δηγούσαν, ή έκανε παράλογες προτάσεις για "Βαλκανικό Επιτελείο", άφησε έπειτα πως θα λει­τουργούσε αυτό το επιτελείο σ’ εκείνες τις συν­θήκες, που με δυσκολία επικοινωνούσαμε μέσα στη χώρα από ζώνη σε άλλη, χωρίς να αναφέ­ρουμε έπειτα τους σκοπούς που κρύβονταν πί­σω από τη διοργάνωση αυτού του "επιτελείου". Μα τώρα τι να έλεγα στον Τέμπο, ύστερα από όλα αυτά που μας είχαν κάμει, αρχίζοντας από τον Τίτο, το Ράνκοβιτς, τους απεσταλμένους τους Βελιμίρ Στόινιτς, Νιαζί Ντισντάρεβιτς ως τους πράχτορές τους Κώτσι Τζότζε και συντρο­φία (Ενβέρ Χότζα "Οι τιτοΐκοί” (Ιστορικές σημειώσεις), Εκδόσεις "ΠΟΡΕΙΑ", Αθήνα 1983. Πως να πεις το γουρούνι θείο;! Στριφογύριζα όλη τη νύχτα άυπνος, σκεφτόμενος τι έπρεπε να κάνω. Δεν είχε έρθει ακόμα κι ο καιρός να εξοφλήσουμε τους λογαριασμούς με τους χρουστσιοφικούς ρεβιζιονιστές.

Την επαύριο συναντηθήκαμε με τον Τέμπο. Άρχισα να του μιλώ γι’ αυτά που είχαν συμβεί.

- Ας αφήσουμε τα περασμένα - είπε εκείνος και άρχισε να μιλάει για την κατάσταση στη Γιουγκοσλαβία. Μου είπε πως στον τομέα της βιομηχανίας είχαν κάνει προόδους, αλλά τους έλειπαν οι πρώτες ύλες.

- Στη γεωργία είμαστε πολύ άσχημα, μου είπε, είμαστε πολύ πίσω, γι’ αυτό σκεφτόμαστε να διαθέσουμε περισσότερες δυνάμεις. Από τα λά­θη που κάναμε στη γεωργία - συνέχισε - είχαμε κι έχουμε σφίξη. Συνέχισε έτσι να μας διηγείται για τις δυσχέρειες που είχαν και είπε πως ήταν υποχρεωμένοι να πάρουν βοήθεια από τις χώ­ρες της Δύσης με υψηλό τόκο. Τώρα η Σοβιετι­κή Ένωση μας βοηθάει και η συνεννόηση με τους Σοβιετικούς βαδίζει καλά - κατέληξε.

Του μίλησα κι εγώ για τις προόδους που πραγ­ματοποίησε η χώρα μας κατά το διάστημα αυτό και τις δυσχέρειες που είχαμε και έχουμε ακό­μα. Του μίλησα για την επιτροπή της Λίμνης Ο­χρίδας όπου η πλευρά τους παρατραβούσε τις συζητήσεις, αλλά μου είπε πως αυτός δεν ήξε­ρε τίποτε, επειδή "αυτά ήταν σχέδια των Μακε­δόνων".

- Πάντως, ας ιδούμε καλύτερα το ζήτημα της λίμνης της Σκόδρας, όπου τα οφέλη θα είναι μεγαλύτερα για τις δυο πλευρές, ιδιαίτερα για σας, πρόσθεσε. Να, έτσι πέρασε η συνάντηση με τον Τέμπο που μου σκάρωσαν α Σοβιετικοί. Ύστερα από τη συνάντηση με τον Τέμπο, όταν συναντήθηκα με το Μικογιάν κα με το Σου­σλόφ, μου είπαν με μια φωνή:

- Κάματε καλά που συναντηθήκατε με τον Τέ­μπο, έτσι έσπασε ο πάγος.

Σύμφωνα μ’ αυτούς, ο πάγος που είχε δημιουρ­γηθεί σα βουνό ανάμεσα σ’ εμάς κα τους τιτοϊκούς ρεβιζιονιστές μπορούσε να σπάσει με μια τυχαία σύσκεψη ή συνάντηση, εμείς όμως δε σκεφτόμασταν έτσι. Στις σχέσεις μας με τη Γιου­γκοσλαβία δε θα υπήρχε "άνοιξη" και λιώσιμο του πάγου στον ιδεολογικό τομέα και δε σκο­πεύαμε να πνιγούμε στα θολά τέλματα των χρουστσιοφικών και των τιτοϊκών.

1. Από το 1948 μέχρι το 1955 το γιουγκοσλάβικο δίκτυο πρακτόρων έριξε ή οργάνω­σε στην Αλβανία 307 κατασκοπευτικές-δυναμιτιστικές συμμορίες και συμμορίες εγκλημά­των, οι οποίες συλλήφθηκαν ή εξοντώθηκαν όλες. Επίσης κατ' αυτή την περίοδο στη χώ­ρα μας αποκαλύφθηκαν και συντρίφτηκαν οι μυστικές κατασκοπευτικές ομάδες και οργανώσεις, που στήνονταν και διευθύνονταν από την γιουγκοσλάβικη μυστική υπηρεσία σε συ­νεργασία μ’ αυτές τις δυτικές.

2. Ήταν μέλος της γιουγκοσλάβικης ηγεσί­ας. Στη διάρκεια του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα, έπαιζε τον ρόλο του "πλανόδιου πρεσβευτή" του Τίτο στις χώρες των Βαλκανίων για να πραγματοποιήσει τις σοβινιστικές πανσλαβικές βλέψεις της τιτοΐκής κλίκας και για να διασπάσει τα κομμουνιστικά κόμματα και το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα σ' αυτές τις χώρες. Τόσο στη διάρκεια του πολέμου όσο και μετά την απελευθέρωση από τους ναζιφασίστες καταχτητές, αυτός τήρησε άγρια αντιμαρξιστική και αντιαλβανική στάση. (Ενβέρ Χότζα "Οι τιτοϊκοί" (Ιστορικές σημειώσεις), Εκδόσεις 'ΠΟΡΕΙΑ", Αθήνα 1983, σελ . 7-47, 57- 69, 229-230.)

Τέλος